شهداء الفضيله

به خاطر اهميت خاص تربيتي اين کتاب، درباره ي آن، به سخني کوتاه مي پردازيم: «در اثر تعليمات علمي پيشوايان شيعه، شهادت و جانبازي در راه پايداري دين خدا و نجات جامعه هاي انساني رسميت ديني يافت و حفظ ناموس عدالت و دين بر حفظ جان عاريت مقدم شناخته شد. اين بود که مصلحان شيعه مذهب از آغاز فعاليت،دست از جان خويش مي شستند. شايد نتوان در تاريخ شيعه، صفحه اي يافت که بدون حادثه اي خونين تمام شده باشد. اين استقامت حيرتبار، امتياز ويژه ي شيعيان بود. و از اين راه، به جز افراد با ايمان و سربازان با حميت، علماي بزرگي را تقديم آستان شهادت کرد. آري، علماي شيعه، در اثر تعليمات زنده ي شيعي، تاريخ پر افتخار شهداي فضيلت را به وجود آوردند، و لازم بود طوماري از آن خونهاي پاک تهيه گردد. تا اينکه عالمي مجاهد و مصلحي غيور، کتاب تاريخ آن را نوشت، و صفحات «شهداء الفضيله» را در منظر اجتماع گرفت، و نشان داد که قلمرو دانش نيز، با خون پاکمرداني رونق يافته است و تاريخ علم نيز سرفصلهايي خونين داشته است. علامه ي «اميني» پيش از به جريان در آوردن سيل خروشان «الغدير» به سوي پهنه هاي آرمانها و افکار و اعتقادات ملل اسلامي، کتاب «شهداء الفضيله» را به دست مجامع تربيتي امت اسلام داد، و روح هيجان ديني و از خود گذشتگي در راه حقايق آسماني را در آنان دميد.»

استاد محمد خليل الزين عاملي، مؤلف کتاب «تاريخ جبل عامل»، مقدمه اي مبسوط، در ده صفحه، بر «شهداء الفضيله» نوشته است، شامل شرحي از مراتب علمي

[صفحه 325]

مؤلف و چگونگي کار تحقيقي وي و خلاصه اي از زندگاني او و پدر و نيايش که از عالمان و نيکان بوده اند. فشرده اي سخنان خليل الزين در مقدمه، اين است:

ما اگر بتوانيم- چونان مؤلف «شهداء الفضيل»- با روش نوين پژوهش، حوادث تاريخ اسلام را بررسي کنيم. حتما بي اعتمادي جوانان تحصيل کرده و محققان معاصر را نسبت به خيلي از مسائل تاريخي برطرف خواهيم کرد، و حقايق اساسي و حوادث راست را به قبول آنان خواهيم داد.

گروه بسياري از مورخان روي هوي و خوس و تعصبات اعتقادي، به نوشتن تاريخ دست زده اند، و در نتيجه، به روايت حوادثي که پديده هاي واقعي تاريخ اسلام را پيش چشم ما بگذارد نپرداختند. اين شد که گروهي در فرا گرفتن تاريخ اسلام به جانب خاورشناسان رو کردند. و اين زيانمان بس که تاريخ ما را بيگانگان بنويسند. معلوم است که آنان نيز بي آنکه احساس شود در تحقيقات خويش اعمال غرضهايي خواهند کرد... با اين همه، در ميان مورخان اسلامي، مردان مدقق با انصافي پيدا شده اند که در کاوشهاي خود، جز حقايق ثابت بر افکار عرضه نمي کنند و مايه ي گمراهي عمومي نمي شوند، بلکه نشان دهنده ي تطور فکريي هستند که در اعصار گذشته روي داده است. از جمله کتاب «شهداء الفضيله» از بهترين نمونه هاي آثار اين نويسندگان است که الهام بخش ديگران خواهد گشت...

در نخستين نظر، تصور نمي رود که شماره ي «شهداي فضيلت» بيش از بيست باشد. من موقعي که با علامه ي اميني گفتگو مي کردم، به خيالم نگذشته بود که شماره ي شهداي علماي ما تا اين اندازه زياد باشد. چون متعارف اين است که شهيدان، در ميان لشکر کشان و شمشير زنان باشند نه عالمان، زيرا عالمان با سلاح جنگي به دفاع نمي پردازند، بلکه با انديشه و قلم از حقايق پشتيباني مي کنند و مردمان را به سوي عقايد و مبادي حقه سوق

[صفحه 326]

مي دهند... اما با اين همه، غيرت علامه ي اميني نسبت به صنف خويش، يعني علماء، ابا ورزيده است از نبودن مرداني چند در ميان آنان، که در راه ياري فضيلت و دفاع از حق شهيد شده باشند.

شهداء الفضيله مشتمل است بر شرح حال 130 تن عالم شهيد و چگونگي شهادت آنان. البته عالماني که صريحا در راه مبادي اسلامي و فضائيل اجتماعي شهيد شده اند، يا آنان که ضمنا و به نوعي، از باب داشتن چنين موضعي، شربت شهادت نوشيده اند.در هر حال، گروه عمده اي از نامبردگان در کتاب، همانانند که در خصوص تشيع و ولاي علي و آل علي شهيد شده اند و گلگون کفن به درون خاک رفته اند و به حيات جاويد پيوسته اند.

بايد ياد کرد که مؤلف در اين کتاب، شهداي عالم شيعه را از قرن چهارم هجري به بعد آورده است[1] و به ذکر آن همه عالم شهيد شيعي، در سه سده ي اول، نپرداخته است. علامه ي مؤلف خود، در اين باره، توضيح مي دهد:

اين کتاب، تاريخ و سرگذشت عالمان شهيد ماست که خون خود را در راه پايدار ماندن حقايق ديني ريختند... و چون آن گروه از عالمان ما شيعه که در خلال سده ي اول و دوم و سوم هجري شهيد شده اند، من اين کتاب را با ذکر شهداي سده ي چهارم آغاز کردم تا عصر حاضر. و به عنوان «ذيل»، در بسياري از

[صفحه 327]

قرون، شرح حال برخي از شهيدان مشهور شيعه را، که از شخصيتها و فاضلان بوده اند ولي به عنوان «عالم» شهرت نداشته اند، نيز آوردم زيرا که ياد آنان را خالي از اهميت نديدم...

من اين کتاب را به جويندگان فضايل و رهبران کمال انساني تقديم مي کنم.

شهداء الفضيله، از نظر مآخذ، غني و معتبر است. از اين رو، محققان و اهل فن، آن را جزو مآخذ کار خويش قرار داده اند، مانند خيرالدين زرکلي، در «الاعلام» و...

چاپ نخست شهداءالفضيله در نجف انجام شد، به سال 1355 ه. عالمان بزرگي را که ذکر مي کنم، براي تشويق و تشجيع مؤلف جوان، تقديرنامه نوشته اند و او را در همان زمانها، با لقب «علامه»، نام برده اند:

سيد ابوالحسن اصفهاني- مرجع اسبق شيعه، م 1365

حاج آقا حسين طباطبائي قمي- مرجع مجاهد، م 1366

حاج شيخ محمدحسين کمپاني اصفهاني- فقيه فيلسوف، م 1361

حاج شيخ آقا بزرگ تهراني- علامه ي بزرگ، م 1389

ميرزا محمد علي اردوبادي- عالم و مورخ و اديب و شاعر، م 1380

چاپ دوم شهداء الفضيله در قم انجام شد، به سال 1393، در اين چاپ، سه مقاله، در آغاز کتاب افزوده شده است

1- «بعد مقاتل الطالبين» نوشته ي دکتر توفيق الفکيکي البغدادي. در سال 1370، در نجف اشرف، از طرف «جمعية الرابطة العلمية الادبية» به منظور تجليل از علامه ي اميني محفلي برپا مي شود. اين مقاله را دکتر توفيق الفکيکي براي خواندن در آن محفل نوشته است. اين مقاله از جمله در مجله ي «مسلمين» به

[صفحه 328]

مديريت حاج شيخ مهدي سراج انصاري (شماره ي 16 تا 17) به چاپ رسيده است.

2- «الهبة الکبري»، نوشته ي استاد سيد حسن الامين، عالم و محقق شيعي لبناني، مؤلف «دائرةالمعارف الاسلامية الشيعية».

اين مقاله سخني است درباره ي اهميت کتابخانه ي اميرالمؤمنين وارزش اقدام علامه اميني در اين باره.

3- «مع الافذاذ»، نوشته ي نويسنده ي اين سطور، در بيان اهميت هاي گوناگون شخصيت علامه ي اميني، در کتاب «الغدير» و شهداء الفضيله، و نقش پرورشي کتاب «شهداء الفصيله».

صفحه 325، 326، 327، 328.

مانند کاري که علامه شيخ آقا بزرگ تهراني در کتاب بزرگ «طبقات اعلام الشيعه» کرده است، و کتاب را از سده ي چهام، «نوابغ الرواة في رابعة المآت» شروع نموده است. شرح حال عالمان و راويان و محدثان سه سده ي گذشته را به اصول و مآخذ قديم، که در اين زمينه تأليف يافته، واگذاشته است.